KAVRAM İNCELEME NOTU:
Kavramın Anlamı: Tarihsel kökeni 17.yüzyıla dayanan Liberalizm siyasal, sosyal, ekonomik ve felsefi bir doktrindir. İngilizce karşılığı özgürlük, hürriyet anlamına gelen Liberalizm farklı bilim adamları ve düşünürler tarafından geliştirilmiştir.Liberalizm, uzun yıllardır dünya siyaseti ve ekonomisinde benimsenen bir doktrindir. Osmanlı’dan günümüze Türkiye’de de liberalizm hakim ideolojilerden biri olmuş ve birçok kişi tarafından savunulmuştur. Bu yazıda Türkiye’de liberal düşüncenin gelişiminde rol oynayan önemli kişi, kurum ve olaylar derlenmiştir.
Kavramın Öncüleri: John Locke’un siyasal, David Hume ve Adam Smith’in ekonomik alanda liberalizm teorisinin oluşmasında önemli katkıları vardır.
Kavramın İlkeleri: Bireycilik, piyasa ekonomisi, sınırlı devlet, özgürlük, serbestlik, ekonomik insan, Laissez-faire (bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler), doğal düzen gibi kavramlar liberalizmin temel ilkeleridir.
Kavramın Türkiye’deki Gelişimi: Liberal fikirler Osmanlı’nın son döneminden günümüze Türkiye’de çoğu zaman egemen ideoloji olmuştur. 19. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde yenileşme ve modernleşme hareketleri liberalizmle bağlantılı olarak görülmüştür. Tanzimat, ıslahat, yenileşme gibi kavramların Osmanlı yöneticisi ve aydını tarafından kullanılmaya başlanması dolaylı olarak liberal düşüncenin yaygınlaşmasına yol açmıştır. Yenileşme hareketleri sonrası açılan elçilikler ile birlikte liberal fikirler Osmanlı aydını arasında ortaya çıkmıştır. Bu düşünsel alandaki gelişimi kurumsal düzenlemeler izlemiştir. 1838’de Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye’nin kurulması ve bu meclisin üye seçimi, iç tüzük gibi yönleri parlamenter sistemin ilk öncülerini oluşturabilecek kurumların oluşmasına yol açmıştır. Bunun gibi birçok kurumun kurulması ile liberal nitelikli altyapı kurumları oluşmaya başlamıştır.
Liberalizmin Gelişiminde Başlıca Kişi, Kurum ve Olaylar:
1- Tercüme Odası: 1821 Yunan İsyanı sonrası kurulan Tercüme Odası’nda yetişen kişiler Tanzimat’ın hazırlayıcıları olmuştur.
2- 1838 Baltalimanı Ticaret Antlaşması, 1839 Tanzimat Fermanı, 1856 Islahat Fermanı, 1858 Arazi Kanunnamesi gibi düzenlemeler özel mülkiyete geçiş ve liberal düşünce paralelindeki bazı gelişmelerdir. Özellikle Arazi Kanunnamesi ile miri arazi sisteminden özel mülkiyete geçiş süreci başlamıştır. Tanzimat Döneminde Mustafa Reşit Paşa, Sadık Rıfat Paşa, Ali Paşa, Fuad Paşa gibi yetişen liberal yapılı devlet adamları hem düşünsel hayatı hem de devlet sistemini etkilemiştir. Tanzimatçı devlet adamlarına göre ticaret liberalleşmeliydi. Serbest ticaret onların hedefiydi ki Şirket-i Hayriye vapurunun işletilmesini onlar yapmıştır. Bu işletme ilk anonim ortaklıktır. Batı’nın ekonomik gelişmesinde önemli rol oynamış şirketlerden biri böylece Osmanlı ülkesinde kurulmuş oluyordu. Böylece, şirket kurma, şirketleşme gibi sermaye örgütleri uygulanan ekonomik politikaların temeli atılmaktadır.
3- Tasvir-i Efkâr: 1862 yılında çıkarılan bu gazetede liberal fikirlerin yer aldığı yazılar yer almıştır.
4- İbrahim Şinasi: Teşebbüs hürriyetinden yana fikirler ileri sürmüş ve devletin toplumun çıkarlarına hizmet etmesi gerektiğini savunmuştur.
5- Sadrazam Âli Paşa: Mecmua-ı Fünun dergisinde yazan Ali Paşa özel mülkiyeti savunmuş ve bunu şu şekilde ifade etmiştir: “Mülkiyete hürriyet veriniz. Mülkiyet belirlilik kazanınca, mülk sahibi, malını değerlendirmek için gereken parayı kolaylıkla bulabilecektir.” Böylece, özel mülkiyetin geliştirilip, yaygınlaştırılması düşüncesi açıklıkla ortaya konulmaktadır. Serbest ticaretin önünün açılması için padişaha yazılar yazmıştır.
6- Namık Kemal ve Ziya Paşa: Yeni Osmanlılar Cemiyeti öncülüğünde meşruiyeti öngörmüşler ve sınırlı devleti savunmuşlardır. Namık Kemal çeşitli yazılarında anlamı tekel olan “ Yedd-i vahit ” usulüne karşı çıkmıştır. Namık Kemal, çeşitli yazı ve makalelerinde sürekli biçimde serbest ticareti savunmuştur.
7- Mecmua-ı Fünun: 1863’de Münif Paşa tarafından çıkarılan dergide liberal düşüncenin en önemli temsilcileri olan Ohannes Paşa ve İttihat Terakki’nin Maliye Bakanı Cavit Bey’in makaleleri yayımlanmıştır.
8- İttihat ve Terakki Cemiyeti: Bünyesinde birçok akımı barındırmasına rağmen ekonomik görüş olarak 1908-1914 yılları arasında liberal ekonomi çizgisini benimsemişlerdir.
9- Ulûm-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası: Rıza Tevfik ve Ahmed Şuayib tarafından çıkarılan bu dergi pozitivist ve liberal düşüncenin önemli yayın organıdır.
10- Prens Sabahaddin: Asgari devlet ve serbest girişimin gücüne inanan bir liberal politikacıdır. “ İttihad ve Terakki Cemiyetine Açık Mektuplar ve Türkiye Nasıl Kurtarılabilir” adlı yazısında adem-i merkezi teşkilat yapısına sahip ve kişisel düzeyde girişimci bir toplum yapısını savunmuştur.
11-Ahrar Fırkası: Eylül 1908’de, Prens Sabahattin‘in önderliğinde Teşebbüsü Şahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti çatısında örgütlenen liberal Jön Türk kanadı tarafından kurulmuş ve liberal politikaları benimsemiştir.
12- Sakızlı Ohannes Paşa: İktisadi liberalizm düşüncesinin Türkiye’deki temellerini atanlardan biridir. “Milletlerin Zenginleşmesi Biliminin Kaynakları” (Mebadi-i İlm-i Servet-i Millel) adlı kitabında Osmanlı devletinin iktisadi kalkınması için mülkiyet hakkına ve girişim özgürlüğüne dayalı, açık ve rekabetçi bir iktisadi yapı gerekli olduğunu savunmuştur. Devletin ekonomiye olan her türlü müdahalesine karşı çıkmıştır. Ohannes Paşanın öğrencilerinden Kazanlı Akyiğitoğlu Musa, 1890’larda Alman iktisat kuramcısı Friedrich List’in etkisinde korumacı ekonomiyi savunmuştur.
13-Mehmet Cavit Bey: Cavit Bey iktisadi görüşlerini dört ciltlik “İlm-i İktisat” adlı kitabında ortaya koymuş, ayrıca 1908-1910 yıllarında İktisadi ve Sosyal Bilimler Dergisi çıkaranlar arasında yer almıştır. Cavit Bey yazılarında Osmanlı Devleti’nin kalkınmasının ancak dünya ekonomisiyle bütünleşmesi ve bu amaçla yabancı sermayeyi teşvik etmesi yoluyla olabileceğini savunmuştur.
14-Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası: Liberal olarak nitelenebilecek ilk siyasi muhalefet hareketi, 1924 Kasımında kurulup 1925 Haziranında Hükümet tarafından kapatılmıştır. Parti programında hürriyetperver ve halkın hâkimiyetine dayalı bir cumhuriyetten yana olduğunu, umumi hürriyetlere taraftar olduğunu ve bunların ancak anayasayla sınırlanabileceklerini, fikirlere ve dini inançlara saygılı olduğunu, devletin görevlerinin asgari genişlikte tutulması gerektiğini belirtmektedir.
15- Serbest Cumhuriyet Fırkası: Programı bakımından liberal görüşe sahiptir.
16-Ahmet Ağaoğlu (1869-1939): Tek parti döneminde liberal olarak nitelendirebileceğimiz önemli kişilerdendir. Bireysellik ve birey özgürlüğü üstündeki vurgu eserlerinde sıkça tekrarlanan bir temadır. “ Serbest İnsanlar Ülkesinde” adlı eserinde kendi liberal ütopyasını anlatmıştır.
17- 24 Ocak Kararları: Türkiye ekonomisinin 1980 sonrasında, dışa dönük sanayileşme ve liberalleşme politikalarıyla yönlendirilmesinin hızlanmasında bu kararlar etkili olmuştur.
18- Liberal Düşünce Topluluğu: Çok partili dönem sonrası iktidara gelen partilerin birçoğu liberal görüşe sahiptir. Liberal düşünce kendisini önemli ölçüde 1980’lerin başlarından itibaren iktisat politikaları alanında göstermiş, siyaset, edebiyat ve yayın hayatında yansımaları olmuştur. 1990’ların başında Liberal Düşünce Topluluğu ve bazı liberal görüşü savunan partiler kurulmuştur. Son dönemlerde Türkiye’de liberal politikaları siyaset ve düşünce alanında önemli savunucuları:
Türkiye’deki Temsilcileri: Atilla Yayla, Mustafa Erdoğan, Ahmet Altan, Besim Tibuk, Cem Toker, Mehmet Barlas, Orhan Pamuk, Mümtaz’er Türköne, Mehmet Altan, Gülay Göktürk, Ali Bayramoğlu, Hasan Cemal, Oral Çalışar, Etyen Mahcupyan, Fuat Keyman özellikle iktisadi konularda liberal tezleri savunan Aydın Yalçın, Osman Okyar, A. Savaş Akat, Y. Sezai Tezel, Güneri Akalın gibi düşünce ve bilim adamlarıdır.
DERLEME ESAS KAYNAKLAR:
- Ethem Soner Çelikkol, Cahit Aydemir, Sema Yılmaz Genç, Fırat Şimşek, “Osmanlı Devleti’nden Günümüze Liberal İktisadi Düşüncenin Gelişimi, Akademik Bakış Dergisi, 34, 2013.
- Mehmet Seyitdanlıoğlu, Türkiye’de Liberal Düşüncenin Doğuşu ve Gelişimi, 1996.
- http://www.liberal.org.tr/
