Şah İsmail Hatayi ‘nin soyu
14 yaşında hakimiyeti kurmuş ve kendini Şah ilan etmiş I Şah İsmail’in altıncı atası, orta Erdebil’de bulunan Sefeviyye sufi tarikatının temellerini atmış Şeyh Safiyeddin İshaqdır (1252-1334). Birçok Safevi kaynakları Safevi atalarının tarihçesini Şeyh Safiyeddinin yedinci atası olan ve XI yüzyılda yaşadığı sanılan (1) Firuzşah Zerrinkülaha bağlıyorlar ve onun yedinci şii imamı Musa el-kazımın soyundan geldiğini belirtiyorlar. Fakat araştırmalar sonucunda şöyle bir görüş öne sürülmüştür ki, Firuzşahı İmam Musa el-kazım vasıtasıyla peygamber ve imamlar kuşağına bağlamak girişimi Safevi hanedanının iktidara geldiğinden sonra hükümranlıklarının meşruiyetini temellendirmek amacını güdüyordu. (2) (3) Tarihçilikte Safevi atalarını gayri-türk entoslarla ilişkilendirmek için bir takım girişimler yapılmış, Firuzşahın Güney Arabistan’dan (Yemen’den), (4) Kürdistan’dan (5) (6) ve hatta Fars ilinden göçerek, Azerbaycan’ın Erdebil bölgesine geldiği (7) konusunda iddialar ortaya atılmıştır. Fakat araştırmalar derinleştikçe birçok yerli ve yabancı akademisyenler Safevi atalarının türk kökenli olduklarını apaçık delillerle tespit etmişler. (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14) (15) (16) (17)
Safevi sülalesinin kökü Azerbaycan ailelerinden olduğu, Şeyh Sefinin kendisinin de en gencinden, hatta fars illerinde de olduğu sıralarda Türk Piri, Türk oğlu olarak tanındığı orta çağların birçok kaynaklarında tekrar tekrar yazılmıştır . (18)
V.V.Bartold Safevi hanedanının türk kökenli olduğunu belirterek yazıyordu
“Erdebil şeyhleri, kuşkusuz, fars kökenli değil, Türk kökenli idiler”.(19) İ.P.Petruşevski de benzer görüşte olup, Safevi hanedanının aslen Güney Azerbaycan’dan, Erdebil’den olduğunu yazıyordu ve ilave ediyordu ki, “ilk Safevi şeyhleri Erdebil’de yaşıyordu, onların öz dili Azeribaycan türkçesi idi” . (20) (21) (22) Sufizmin fransız araştırmacısı Massinyon Sefeviyye tarikatını “Suxraverdiyye derviş topluluğunun Azerbaycan kolu” olduğunu yazıyor . (23)
Safevi İmparatorluğu’nun resmi dili
Safeviler devleti’nin kurucusu I. İsmail’in ana dili Azerbaycan türkçesi olmuştur. O, bu dilde “Hatai” lakabı ile şiirler yazmıştır. Zaten devletin de resmi dili Azerbaycan türkçesi olmuş, saray halkı, ayrıca devletin askeri ve dini adamları bu dilde konuşmuşlar . (24) (25)
1637 yılında İsfahan’da Safevi hükümdarı I. Şah Sefi ile görüşmüş alman gezgini ve diplomatı Adam Oleari’nin hatıralarında da Safevi sarayında Azerbaycan türkçesinin yeri hakkında ilginç bilgiler mevcuttur. A.Oleari “Qoldşin büyükelçiliği’nin Moskoviya ve Persiya’ya ziyaretinin detaylı tasviri” eserinde şöyle yazıyor:
“Özellikle, İsfahan’da şahın hizmetinde olanlar daha büyük şevkle türkçe konuşurlar, onlardan nadiren farsça kelimeleri işitirsin” (26)
XVII yüzyılın ikinci yarısında Doğuya seyahat etmiş ve uzun süre Safevi topraklarında keza, İsfahan’da yaşamış fransız gezgini Jean Şarden kendi anılarında yazıyordu:
“Fars dili halkın şiir ve edebiyat dilidir. Saray kodamanları, askerler, büyük (nüfuzlu) adamlar ve zenginlerin eşleri hepsi evde türkçe (Azerbaycanca) konuşurlar. Çünkü padişah ve hanedan üyeleri tüm nüfusunun dili türkçe olan Azərbaycandandırlar. Arap dili cemaatin din dili olduğu için muhterem sayılır” (27)
Alman gezgini Engelbert Kempfer de XVII yüzyılın 80-90’li yıllarında Safeviler devletine ziyareti sırasında ülke topraklarında türk dilinin büyük etki alanına sahip olması olgusu ile karşılaşmıştı. O, kendi anılarında yazıyordu:
“…türk dili saraydan tutmuş yüksek rütbeli ve muteber kişilerin evlerine gibi yayılmış ve sonuçta öyle olmuşdur ki, şah’ın saygısını kazanmak isteyen herkes bu dilde konuşmaya başlamıştır. Şimdi iş o yere ulaşmıştır ki, başı vücudu için değerli olan herkes için türk dilini bilmemek suç sayılır. Türk dili tüm doğu dillerinden kolaydır. Türkçe’nin konuşma tarzındaki gurur ve azamet onun sarayda ve saltanat köşkünde tek konuşma dili olmasına yol açmıştır” (28)
XVII yüzyılın birinci yarısında Doğuya ziyaret etmiş italyan gezgini Petra della Valle de yazıyordu ki, Şah Abbas onu kabul ederken türk dilini bilib-bilmediği konuda sormuş, olumlu cevap aldıktan sonra “hoş geldi, sefa geldi” söylemişti (29)
1694 yılında Safeviler devletini ziyaret etmiş italyan gezgini Covanni Francesco Cemelli Karreri kendi seyahatname’sinde yazıyordu ki, bu ülkede genellikle 3 dil daha büyük kullanılır: Fars, türk ve arap dilleri . (30) Gezgin belirtiyor ki, fars dili söz rezervi bakımından zengin değildir. Arap dili akademisyenlerin ve bilim dilidir. Safevilerin saray adamları ise türk dilini konuşurlar.
Safevi imparatorluğu’nun resmi belgeleri
Safeviler devleti’nin Azerbaycan devleti olduğuna dair daha bir kanıt verilen kararların ve diplomatik yazışmaların Azerbaycan türkçesi ile olmasıdır. Buna kanıt olarak bulunmuş asıl belgeleri gösterilebilir:
- Şah İsmail’in Musa Durgutoğluna fermanı.
“Əmiri-əzəmi-əkrəm Musa Durğut oğlı inayət və şəfqətimizə ümidvar oləndən sonra şöylə bilsün kim, iftixaür ül-əazim vələyan Əhməd Ağa Qəramanlu ol tərəfə göndərdük və ol hər nə ki ixtiyarliğini kendünə şəfqət etdük” .(31)
- Osmanlı sultanı Süleyman Kanuni’nin I Şah Tahmasp’a mektubu.
“…Gərək Siz daxı Bəyazidi, oğlanləri yarru və mötəməd adəmlər ilə Ərzurumə göndərəsiz. İltimas olnən ənami aidə təslim elədilər. Budur daxı olmiyə ğeyr. Məktubi –şərifə etimad edəsiniz. Söz bir olur. Ara dilində xilaf gəlməz.” (32)
- Şah Sefinin Avusturya imparatoru ve Macaristan kralı II Ferdinanda mektubu.
“Âli cənab-i vâla nisab, mütəali əyab-i səltənət və cəlalət intisab, şövkət və əzəmət qibab-i məhəbbət ətvar, xosrov-i rəfi’ qədr-i âli təbar, mə’dələt diyârının ârâyəndəsi və fərmanrəvalıq məmâlikinin zeybəndəsi, …. pâdişahlarının şəhriyarı, …. nâmdarlarının nâmdarı, Nəmsə vilayətinin pâdişahı, Fərəngiyyə tâyifəsinin sərvər-i xorşid külahı” (33)
- II Şah Abbas’ın Şirvan beylerbeyi Hacı Manuçöhre hane mektubu
“İxlâs tarîqində râsihü’l ‘aqîdə Hacı Mənüçöhr xan, təvəccüh və inâyətim tərəfinə bî-nəhâyətsiz bilüb özünü əksər xâtırımda biləsin. Xüsus bəzi feyizlü məclislərdə inşaallah yaxşı vəchilə hüzurumuza yetmək müyəssər ola.” (34)
- Şah Sultan Hüseyin’in Sakson prensesi ve Polonya kralı Frixdrix Ağustos’a mektubu.
“Poloniya və Litvaniya və Rusiya və Purusiya və Masqaviya və Samceya və Kiyeviya və Latiniya və Podoliya və Simoleniya və Severiya və Qerzeqoviya vilayətlərinin iqballı qıralı, həzrətlərinin dostluq və vila məratibini mühtəvi və sidq və səfa mərasiminə mübtəni olan gül qonça-yi kitab-i müşgin niqab və şükufə-yi râqimə mualifət intisabları, birər hin-i güzində, kim həzrət-i kibriya-yi cəllə və ə’la əltaf-i biintiha və ə’tâf-i bihədd və ihsasıyla bâl-i səfa məalımız şâx və bâlında nişat-i bəlabilinin nəva-yi fərəhəfzası işbu səltənət-i gərdun e’tila həvaxahları üçün âfət-i huş və inbisat, ənadilinin təranə-yi qəmzüdası bu süddə-yi səniyyə-yi fələkfərsa dövlətcuylarına bâ’is-i ihtizaz-i ruh və guş idi.” (35)
Bütün bunlardan sonra sonuç olarak bir şeyi söylemek isterim ki, bence büyük Azerbaycan komutanı Şah İsmail türk oğlu türk’tür.Allah büyük türk komutanına rahmet eylesin ve günahlarını bağışlasın.
Kaynakça
1) R.Savory. İran under the Safavids. Cambridge, 1980, p. 2
2) M.Abbaslı. Safeviler’in kökenine dair // TTK, “Belleten”, sayı: 158, Ankara 1976, s. 287-329
3) N.Musalı. I Şah İsmayılın hakimiyyəti. Bakı, 2011, s. 87
4) W.Hinz. Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd. Ankara, 1992, s. 5, 109
5) Ə.Kəsrəvi. Azəri ya zəban-i bastan-i Azərbaygan. Tehran, 1304, s. 26
6) Z.V.Toğan. Sur l`origines des Safawides // Melanges Louis Massignon, t. III
7) R.Ghirshman, V.Minorsky and R.Sanghvi. Persia – the immortal Kingdom. London, 1971, p. 140
8) М.Аббаслы. К вопросу о происхождении Сефевидов // «Известия» АН Азерб.ССР (серия литературы, языка и искусства), 1973, № 2, с. 36-53
9) О.А.Эфендиев. Азербайджанское государство Сефевидов в X XVI веке. Баку,1981, с. 39-41
10) В.В.Бартольд. Иран: исторический обзор. Ташкент, 1926, с. 45;
11) В.В.Бартольд. Сочинения, т. II, ч. I. Москва, 1963, с. 748, 780;
12) И.П.Петрушевский. Государства Азербайджана в XV веке // ССИА, вып. I, Баку, 1949, с. 205;
13) О.К.Walsh. The Historiography of Ottoman-Safavid Relations in 16-th and 17-th Centuries // Historians of the Middle East. Oxford Üniversity Press, 1962, p. 204;
14) R.Nur. Türk Tarihi, V c., İstanbul, 1923, s. 114;
15) İ.H.Uzunçarşılı. Osmanl Tarihi. II c. Ankara, 1988, s. 225;
16) N.Musalı. I Şah İsmayılın hakimiyyəti. Bakı, 2011, s. 87-88;
17) T.H.Nəcəfli. Səfəvi-Osmanlı münasibətləri, Bakı, Turxan, 2015, s.15-34
18) Abbaslı M., Safevilerin Kökenine Dair, Belleten XL, Ankara 1976, s. 313
19) Бартольд В. В., Сочинения, т. II, ч. 1, М., 1963, стр. 748
20) Петрушевский И. П., Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI-начале XIX вв., Ленинград, 1949, с. 36;
21) И. П. Петрушевский. Государства Азербайджана в XV в., стр 205;
22) В.В.Пигулевская, А. Ю. Якубовский, И. П. Петрушевский, Л. В. Строева и А. М. Беленицкий. История Ирана с древнейших времен до конца 18 века. Л., 1958, стр. 252
23) L. Massignon, Tarika, EJ, vol. IV.
24) Turko-Persia in Historical Perspective. Cambridge University Press. ss. 86-87
25) Mazzaoui, Michel B.; Canfield, Robert (2002). “Islamic Culture and Literature in Iran and Central Asia in the early modern period” (İngilizce). Turko-Persia in Historical Perspective. Cambridge University Press. s. 86-87
26) A.Olearinin səyahətnaməsi, beşinci kitab, 23-cü fəsil, səh. 814
27) Şardenin səyahətnaməsi (farsca tərc. İqbal Yəğmayi), Tehran, 1372-75 şəmsi, 3-cü cild, səh. 946-947
28) Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar (tərtibçi: S. Əliyarlı), Bakı,2007, səh. 169-170
29) Petra della Vallenin səyahətnaməsi (farsca tərc. Şüaəddin Şifa), Tehran, 1370 şəmsi, səh. 184.
30) Səfərnameye-Cemelli Karreri (farsca tərc. Abbas Naxçıvani və Əbdülali Karəng), 1383 şəmsi, səh. 148
31) Azərbaycan Milli Ensiklopediyası: Azərbaycan, səh. 235
32) Qazi Əhməd Qumi “Xülasət-üt-təvarix” Berlin nüsxəsi, vərəq 216 b-217 a
33) İran Şahlarının İki Türkçe Mektubu. Dr. Fekete Layoş. TÜRKİYAT MECMUASI, Cilt V-VI (1 934-36), 247-269
34) British Museum, Add. 7654, vr. 142a
35) İran Şahlarının İki Türkçe Mektubu. Dr. Fekete Layoş. TÜRKİYAT MECMUASI, Cilt V-VI (1934-36), 247-269
