Azerbaycan’ın Ekonomik Kalkınmasında Haydar Aliyev Reformları

Bugün Azerbaycan, Güney Kafkasya bölgesinde birçok göstergede lider konumda olan Azerbaycan, bölgenin en güçlü ekonomisine sahip ülkesidir. 1990’li yılların başlarında   %1662  olan enflasyon verisi (tüketici fiyatları ile) şu anda  %1.9’dur. Peki bunun asıl nedeni nedir? Araştırmanın güncelliği de buradan kaynaklanmaktadır. Bütün bu ekonomik gelişme düzeyi Haydar Aliyev’in reformları ile ilgilidir. Haydar Aliyev döneminin (1993-2003) ekonomik kalkınma düzeyini daha iyi analiz etmek için araştırmada Haydar Aliyev’den önceki dönemin makroekonomik göstergelerini incelenmiştir.

1990’li yılların başlarında Azerbaycan’da sosyo-ekonomik kriz yaşanıyordu. Bunun sebepleri şunlardır;
1. Sovyetler dağıldıktan sonra idari amirlik sisteminden piyasa ekonomisine geçişte oluşan “şoko-terapi” etkisi
2. Dağlık Karabağ savaşı
3. Yönetim enstitüsü’ne olan ciddi boşluklar

Tüm bunların ekonomiye vurduğu darbeleri makroekonomik göstergelerden görülmektedir. Yapılan araştırmada genellikle ülkenin Gayri Safi Yurt İçi Hasılanın (GSYİH) büyüme hızı ve enflasyon düzeyi gibi makroekonomik göstergeleri kullanılmıştır.

Grafikte de görüldüğü gibi Azerbaycan’ın gayri safi milli hasılanın büyüme hızı 1991 yılında % -0.7, 1992 yılında % -22.6, 1993 yılında ise % -23.1’dir. Buradan hareketle, bir gelişimin var olduğu söylenebilir.  Öyle ki,  Haydar Aliyev döneminden önceki dönemde yani 1991 ile 1992 yılları arasında GSYİH artış hızında keskin bir azalma olmuştur (%-21.9). Fakat Haydar Aliyev’in iktidarının ilk yılında (1993) bu azalma derecesi % -0.5’e düşmüştür. Bu faiz oranları bir gelişmeyi değil, bir krizin önlenebileceğini ifade etmektedir. Çalışmanın sonraki aşamasında Azerbaycan’ın ekonomik gelişmesini makroekonomik göstergeler ile net bir şekilde açıklanmıştır.

Grafiğe dikkat edildiğinde ilginç noktalar göze çarpmaktadır.  Azerbaycan’ın enflasyon oranı 1991 yılında % 83.55, 1992 yılında ise % 1065.329’dur. Aslında bu rakamların böyle olmasının nedeni sosyalist rejiminden kapitalizme geçişte oluşan şoko-terapi etkisi ve Dağlık Karabağ savaşı olarak aöıklanabilir. O yıllarda ülke yönetiminin doğru kararlar almaması ile sorun daha da büyüyordu. 1993 yılında yani Haydar Aliyev’in iktidara gelme zamanında Azerbaycan’ın enflasyon oranı % 1065.329’den % 747.125’a düşmüştür. 1994 yılında meydana gelen enflasyon artışı ise yeni işyerlerinin kurulmasına bağlıdır. Öyle ki, Philips kanuna göre işsizlik seviyesi ile enflasyon düzeyi ters orantılıdır. Yani ülkede işsizlerin oranı azaldıkça enflasyon düzeyi artmakta veya enflasyon düzeyi azaldıkça işsizlik düzeyi artmaktadır. Fakat Haydar Aliyev kısa zamanda kendi politikasını uygulayarak bu sorunu çözmüş ve 1995 yılında ülkenin enflasyon düzeyini % 1386.067’den % 545.656’a düşürmeyi başarmıştır.

Haydar Aliyev Reformları ve “Asrın Antlaşması”

“Asrın Anlaşmasına” geçmeden önce “Bişkek protokolü”ne değineceğiz. Azerbaycan ekonomisinin gelişmesine izin vermeyen faktörlerden biri de Dağlık Karabağ savaşıdır. Önceki grafiklerimizde de görüldüğü üzere bu savaşın sürdürülmesi ülke ekonomisine çok büyük darbe vurmuştur. Bunu anlayan Haydar Aliyev diplomatik kanalları kullanarak kendi seçmenlerinin kabul edebilecekleri barış şartlarını aramaya başlamıştır ve bunun sonunda Haydar Aliyevin uzun süren politikasının ardından   5 Mayıs 1994’te Kırgızistanın’ın başkenti Bişkek’te Azerbaycan ve Ermenistan yetkilileri arasında ateşkes anlaşması imzalanmıştır. Dağlık Karabağ savaşı geçici olarak sona ermiştir.

Bakü’de 20 Eylül 1994 tarihinde Gülistan sarayında Hazar’ın Azerbaycan’a ait bölümündeki “Azeri”, “Çırak”, “Güneşli” yataklarının derin su katlarındaki petrolün ortak işlenmesine ilişkin değeri 7,4 milyar dolar olan “ürünün pay dağıtımı” tipli anlaşma imzalanmıştır. Anlaşmaya tarihi, siyasi ve uluslararası önemi sebebiyle “Asrın anlaşması” denmiş, yaklaşık 400 sayfa hacminde ve 4 dilde yansımıştır. “Asrın anlaşması”na dünyanın 8 ülkesinde yer alan (Azerbaycan, ABD, Büyük Britanya, Rusya, Türkiye, Norveç, Japonya ve Suudi Arabistan) 13 en ünlü petrol şirketi (Amoco, BP, Mcdermott, UNOCAL, SOCAR, Lukoil, Statoil, Exxon, Türkiye Petrolleri, Pennzoil, ITOCHU, Ramco, Delta) katıldı. Bu anlaşmanın yatırımları: Büyük Britanya’nın “British Petroleum” yüzde 17,12, “Ramco” yüzde 2,08, ABD’nin “Amoco” yüzde 17,01, “UNOCAL” yüzde 11,2, “Penzzoil” yüzde 9,81, “Mcdermott” yüzde 2,45, Rusya’nın “Lukoil” yüzde 10,0, Norveç’in “Statoil” yüzde 8,56, Türkiye’nin “Türk petrolleri” yüzde 1,75 ve Azerbaycan Petrol Şirketinin ise yüzde 20’dir. Bununla da “Yeni petrol stratejisi” ve doktrini hayata geçirilmeye başlanmıştır. “Asrın anlaşması” Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclisi tarafından onaylandı ve 12 Aralık 1994 tarihinde yürürlüğe girdi. İlk defa hesaplanmış çıkarıla bilen petrol rezervi 511 milyon ton olmuştur. Sonraları fiyatlandırıcı kuyuların sonuçlarına göre bu rezerv 730 milyon tona ulaşmıştır ve bununla ilgili yatakların işletilmesi için talep edilen yatırım harcamaları 11,5 milyar ABD doları kabul edilmiştir. Genel temiz gelirden Azerbaycan’ın payına yüzde 80, yatırımcıların payına ise yüzde 20 düşmüştür. [3]

“Asrın anlaşmasın”nı  Azerbaycan Uluslararası Operasyon şirketi kurmuş ve onaylanmış olan tek program SOCAR ile ortak çalışmalara başlanmıştır. Bu anlaşma sonradan dünyanın 19 ülkesinin 41 petrol şirketi ile 30 kadar sözleşme imzalanmıştır. “Asrın anlaşması” hem hidrokarbon rezervlerinin miktarı hem de yapılan yatırımların hacmine göre dünyada bağlanan en büyük anlaşmalar listesine girmiştir. İmzalanan petrol anlaşmaları, Azerbaycan’ın petrol endüstrisinin gelişmesi için öngörülen 64 milyar dolar yatırımının 57,6 milyarı deniz yataklarının işletilmesine ve perspektifli yapılarda arama çalışmalarının yapılmasına yöneliktir. [3]

Aralık 1999’de Azerbaycan’ın “menfaat petrolü” ile doldurulmuş ilk tanker dünya pazarlarına çıkarılmıştır. Bu petrolün satışından elde edilen para Haydar Aliyev tarafından oluşturulan Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Petrol Fonu’na aktarılıyor ve halka fayda sağlıyordu. Kuzey yönündeki uzunluğu 231 km, çapı 720 mm olan Bakü-Novorossisk petrol boru hattının Azerbaycan kısmı onarılmış ve inşa edilmiştir. İlk kez 25 Ekim 1997 tarihinde Azerbaycan petrolü Novorossisk limanına (Rusya Federasyonu’na) nakledilmiştir. Hat kullanıma sunulduktan sonra 2007 yılının sonuna kadar bu güzergahla 11 milyon 34 bin ton petrol nakli yapılmıştır.

Haydar Aliyev’in reformlarının ülkenin ekonomik kalkınmasındaki katkısını genel makroekonomik göstergelerden de görebiliriz. Grafikte de gördüğümüz gibi Haydar Aliyev  kendi reformlarıyla çok kısa bir zamanda Azerbaycan ekonomisini krizden kalkınma seviyesine getirmiştir. Öyle ki, Haydar Aliyev Azerbaycan’ın GSYİH artış temposunu % -19.7’den % 10.208’e yükselmiştir. Bu müthiş ekonomik kalkınma “Ekonomik kalkınmanın Azerbaycan modeli” olarak tarihe geçmiştir. Bunlara ilaveten çalışmada enflasyon dereceleri de analiz edilmiştir.

Araştırmada hem tüketici fiyatlarını hem de GSYİH deflatörünün hesaplanan enlasyon düzeyini analiz edilmiştir. İşte burada gerçekten Haydar Aliyev’in reformarının mükemmelliği görülmektedir. Öyle ki, Haydar Aliyev Azerbaycan’ın enflasyon düzeyi (Tüketici fiyatları ile) % 1662’den % 2.234’e düşürmüştür. Buradan anlaşıldığı üzere, eğer Haydar Aliyev iktidara gelmeseydi şu an Azerbaycan Cumhuriyetinin bağımsızlığı belirsiz olabilirdi.

Buradaki makroekonomik göstergede de bir enflasyon düşüşü görülmektedir. Öyle ki, 1994 yılında Azerbaycan’ın enflasyon düzeyi (GSYİH deflatörü ile hesaplanma) % 1386.067 , 2003 yılında ise bu gösterge % 6.961’dir. Enflasyonun her iki hesaplanmasında da önemli bir kalkınma görülmektedir. Tüm bunlar Haydar Aliyev’in mükemmel siyaseti ve reformları ile olmuştur.

1999 yılının Kasım ayında Türkiye’nin İstanbul şehrinde düzenlenen AGİT Zirvesinde ABD, Türkiye, Azerbaycan, Gürcistan, Kazakistan ve Türkmenistan cumhurbaşkanları tarafından Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) “Ana İhraç Petrol Kemerinin” çekimi hakkında devletlerarası anlaşma imzalanmıştır. 18 Eylül 2002 tarihinde Bakü’de Sengeçal terminali’nde  Haydar Aliyev’in, Türkiye ve Gürcistan cumhurbaşkanlarının katılımı ile Bakü-Tiflis-Ceyhan ihraç petrol boru hattının temel taşı konulmuş ve yapımına başlanmıştır. BTC’NİN Azerbaycan bölümünün Gürcistan bölümü ile birleştirilmesi İlham Aliyev döneminde ekim 2004’de gerçekleşmiştir. 13 Temmuz 2006 yılında ise Türkiye’nin Ceyhan kentinde XXI asrın en büyük enerji projesi olan Haydar Aliyev adına Bakü-Tiflis-Ceyhan ana ihraç boru hattının açılış töreni yapılmıştır. BTC kullanıma sunulduktan sonra 2007 yılının sonunda Ceyhan limanından 36 milyon 796 bin 555 ton Azerbaycan petrolü dünya pazarlarına göndermiştir. [7]

Son olarak söyleyebiliriz ki, Azerbaycan halkının kurtarıcısı olan Haydar Aliyev’e bugün Azerbaycan halkı minnettar olmalıdır. Çünkü, Haydar Aliyev’in reformları neticesinde Azerbaycan’da müthiş bir ekonomik kalkınma sonucu “Ekonomik Kalkınmanın Azerbaycan Modeli” tarihe geçmiştir. Araştırmada tüm bunlar genel makroekonomik göstergeler üzerinden incelenmiştir. Bugün Haydar Aliyevin siyasetini Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev devam ettiriyor. Bunun sonucudur ki, bugün Azerbaycan, Güney Kafkasya bölgesinde birçok göstergede lider konumda olmakla birlikte bölgenin en güçlü ekonomisine sahip ülkedir.

---

Kaynakça

1. Dünya Bankasının GSYİH göstergeleri. https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.KD.ZG?end=1993&locations=AZ&start=1991
2. Dünya Bankasının enflasyon göstergeleri. https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.DEFL.KD.ZG?end=1995&locations=AZ&start=1991
3. Azerbaycan Cumhuriyeti Enerji Bakanlığının resmi sitesi. http://minenergy.gov.az/index.php/az/19-energetika/neft?start=4
4. Dünya Bankasının GSYİH göstergeleri. https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.KD.ZG?end=2003&locations=AZ&start=1994
5. Dünya Bankasının enflasyon göstergeleri. https://data.worldbank.org/indicator/FP.CPI.TOTL.ZG?end=2003&locations=AZ&start=1994
6. Dünya Bankasının enflasyon göstergeleri. https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.DEFL.KD.ZG?end=2003&locations=AZ&start=1994
7. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Neft Daşları Biblioqrafik vəsait, s.85. Bakı – 2011. C.Cabbarlı adına Respublika Gənclər Kitabxanası