16 Nisan 2017 tarihinde gerçekleştirilen Anayasa referandumu ile Türkiye’de yeni bir hükümet sistemini benimsendi. Yeni sistem, seçim sisteminde de bir takım değişiklikleri beraberinde getirdi. 21.02.2018 tarihinde Adalet ve Kalkınma Partisi (AKP) ile Milliyetçi Hareket Partisi’nin (MHP) ortaklaşa hazırlayıp meclise sunduğu 298 sayılı “Seçimlerin Temel Hükümleri ve Seçmen Kütükleri Hakkında Kanun ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Teklifi” ile yeni seçim sistemine ilişkin hukuki mevzuat hazırlandı. İlgili Kanun Teklifi, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde (TBMM) görüşülüp kabul edildikten sonra 16.03.2018 tarihli ve 30362 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe girdi.
298 sayılı Kanun’la yapılan değişiklikler içinde yerel seçimlerin düzenlenmemiş olması büyük bir eksiklik olarak görülmektedir. Zira yerel seçimlerde bu zamana kadar biriken sorunların bu Kanun değişiklikleri ile çözülmesi beklenmekteydi. Bu sorunlardan bir tanesi de belediye başkanlığı seçimlerinde uygulanan basit çoğunluk sistemidir.
Bu yazıda belediye başkanlığı seçimlerinde uygulanan basit çoğunluk sisteminin sorunlarının ne olduğu tartışılacaktır. Bu kapsamda 2014 belediye başkanlığı seçimine ilişkin verilerden yararlanılmıştır. Sonuç kısmında ise belediye başkanlığı seçimlerinde yaşanan sorunların çözümüne ilişkin önerilere yer verilmiştir.
Türkiye’de Belediye Başkanlığı Seçim Sistemi Nasıl İşlemektedir?
Türkiye’de belediye başkanlığı seçim sistemine ilişkin hükümler 2972 sayılı Mahalli İdareler İle Mahalle Muhtarlıkları ve İhtiyar Heyetleri Seçimi Hakkında Kanun’da düzenlenmiştir. İlgili kanunun 2. maddesinin 2. fıkrasına göre belediye başkanlığı seçimlerinde çoğunluk sistemi uygulanmaktadır.
1982 Anayasası’nın “Seçme, Seçilme ve Siyasi Faaliyette Bulunma Hakları” başlığını taşıyan 67. maddesine göre, seçimlerde “temsilde adalet ve yönetimde istikrar” ilkelerinin bağdaştırılması öngörülmüştür. Aslında bu iki ilkeyi bağdaştırmak son derece güçtür. Seçim sistemleri her biri ayrı bir uçta yer alan bu iki ilkeye göre belirlenmektedir. Gerçekten de temsilde adalet ilkesine yakınlaştıkça yönetimde istikrar ilkesinden uzaklaşılmakta, yönetimde istikrar ilkesine yakınlaştıkça da temsilde adalet ilkesinden uzaklaşılmaktadır. Bu doğrultuda nispi temsil sisteminin temsilde adalet ilkesine daha yakın, çoğunluk sisteminin ise yönetimde istikrar ilkesine daha yakın olduğu söylenebilir. Yani çoğunluk sistemi uygulandıkça temsilde adalet ilkesinden uzaklaşılmaktadır. İşte belediye başkanlığı seçim sisteminde uygulanan çoğunluk sistemi de, temsilde adalet ilkesi açısından sorunludur.
2014 Yılı Belediye Başkanlığı Seçimleri ve Temsilde Adalet İlkesi Açısından Oluşan Sorunların Görünümü
Belediye başkanlığı seçimlerinde uygulanan basit çoğunluk sistemi temsil açısından ciddi sorunları beraberinde getirmektedir. 2014 yılı belediye başkanlığı seçimi verilerinden hareketle hazırlanan aşağıdaki grafikler bu sorunları görebilmek açısından önemlidir.
Daha önce ifade edildiği gibi Türkiye’de belediye başkanlığı seçimlerinde basit çoğunluk yöntemi uygulanmaktadır. Basit çoğunluk sisteminde oyların en çoğunu alan aday seçimi kazanmaktadır. Bir diğer ifadeyle belediye başkanı seçilebilmek için %50+1 oya gerek yoktur. Bu da %20’lere varan oylarla seçilen belediye başkanlarının ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Bunun temsil açısından yarattığı sorunlar büyüktür. Şekil 1’de 2014 yerel seçimlerinde belediye başkanlığını %50’den daha az ve %50’den daha çok oylarla kazanan belediyelerin sayısal dağılımı verilmiştir. Toplam 1351 belediyede yapılan seçimlerde %50’den daha az oyla belediye başkanı seçilenlerin (740) %50 ve üzeri oyla seçilenlerden (611) daha çok olduğu görülmektedir.
Tablo 1: 2014 Belediye Başkanlığı Seçimlerinde Kazanan Adayların Oy Oranlarının Dağılımı
| %50 ve üzeri oy alarak seçilen belediye başkanları | %50’den daha düşük oy alarak seçilen belediye başkanları | ||
| Sayı | Oran | Sayı | Oran |
| 611 | %46 | 740 | %54 |
Belediye başkanı seçilip oy oranı %50’den daha düşük olan adayların oy oranlarının dağılımı Tablo 2’de farklı bir boyutuyla ele alınmıştır. Buna göre %50’den daha az oyla seçilen belediye başkanlarının aldıkları oy oranları 3 gruba ayrılmıştır:
- %20 – %29.99 arası oyla seçilenler,
- %30 – %39.99 arası oyla seçilenler,
- %40 – %49.99 arası oyla seçilenler.
Bunu yanı sıra ilgili gruplarda, “ilçe belediyeleri”, “belde belediyeleri” ve “büyükşehir belediyeleri” şeklinde bir ayrıma da gidilmiştir.
Tablo 2: %50’den Daha Az Oy İle Seçilen Belediye Başkanlarının Oy Oranlarının Belediye Türlerine Göre Sayısal Dağılımı
| %20-%29.99 | %30-%39.99 | %40-%49.99 | |
| İlçe Belediyesi | 19 | 136 | 379 |
| Belde Belediyesi | 10 | 70 | 111 |
| Büyükşehir Belediyesi | 0 | 4 | 11 |
Tablo 2’deki veriler incelendiğinde, %50’den daha az oyla seçilen adayların büyük çoğunluğunun %40 – %49.99 aralığında bir oyla seçildiğini görülmektedir. %50’den daha az oyla seçilen toplam 740 belediye başkanından 501’i yani %67’si bu aralıkta bir oyla belediye başkanı seçilmiştir. Bu grupta (%50’den daha az) yer alan ilçe belediyelerinin %70,9’unda, belde belediyelerinin %58,1’inde ve büyükşehir belediyelerinin %73,3’ünde belediye başkanları bu aralıkta oy almışlardır.
Tablo 2’deki verilere göre oy oranı %30 – %39.99 aralığında olan belediye başkanlarının sayısı da bir hayli fazladır. %50’den daha az oyla seçilen toplam 740 belediye başkanından 210’u yani %28,3’ü bu aralıkta bir oyla belediye başkanı seçilmiştir. Bu grupta (%50’den daha az) yer alan ilçe belediyelerinin %25,4’ünde, belde belediyelerinin %36,6’sında ve büyükşehir belediyelerinin %26,6’sında belediye başkanları bu aralıkta oy almışlardır.
Şekil 2’deki verilere göre oy oranı %20 – %29.99 gibi son derece düşük bir aralıkta yer alan belediye başkanları da mevcuttur. Toplam 29 belediye başkanı bu aralıkta bir oy oranıyla belediye başkanı seçilmiştir. %50’den daha az oyla seçilen toplam 740 belediye başkanından 29’u yani %3,9’u bu aralıkta bir oyla belediye başkanı seçilmiştir. Bu grupta (%50’den daha az) yer alan ilçe belediyelerinin %3,5’inde ve belde belediyelerinin %5,2’sinde belediye başkanları bu aralıkta oy almışlardır. Büyükşehir belediyelerinde bu aralıkta bir oy oranı ile seçilen belediye başkanı bulunmamaktadır.
Sonuç
Türkiye’de belediye başkanlığı seçimlerinde uygulanan basit çoğunluk sistemi, temsilde adalet ilkesi açısından sorunlu bir uygulamadır. 2014 yılı belediye başkanlığı seçimleri verilerinden hareketle hazırlanan grafikler bu sorunu ortaya koymuştur. 16 Nisan 2017 Referandumu’ndan sonra yeni bir sisteme geçen Türkiye’de, bu dönüşüm sürecinde belediyelerin göz ardı edildiği görülmektedir. Belediye başkanlığı seçimlerinde yaşanan sorunların çözüme kavuşturulması gerekmektedir. Cumhurbaşkanlığı seçimi için %50+1 oy öngörenler, %20’lere varan oylarla seçilen belediye başkanları için herhangi bir girişimde bulunmamıştır. Önümüzdeki yerel seçimlere kadar bu sorunun çözümü, belediyelerde temsil kabiliyetinin yükseltilmesi açısından büyük önem taşımaktadır.
Belediye başkanlığı seçimlerinde uygulanabilecek bir yöntem için şu öneriler getirilebilir:
- Belediye başkanları, daha önce de olduğu gibi, halk tarafından seçilmeye devam edilmelidir.
- Belediye başkanlığı seçimlerinde ilk turda %50+1 oy aranmalıdır. İlk turda bu çoğunluğu sağlayan bir aday çıkmazsa, ikinci tura geçilmelidir. İkinci turda %25 ve üzeri oy alan adaylar arasında yeniden bir seçim yapılmalıdır. Bu turda da %50+1 oy aranmalıdır. Bu turda da yeterli çoğunluğu sağlayan aday çıkmazsa üçüncü ve son tura geçilmelidir. Bu tura, ikinci turda en çok oyu alan iki aday katılacaktır. Bu iki aday arasından en çok oyu alan aday belediye başkanı seçilecektir.
Bu şekilde uygulanacak bir belediye başkanlığı seçimi, %20’lere varan oylarla, temsil açısından son derece sınırlı bir konumda bulunan adayların belediye başkanı seçilmesini önleyecek ve temsilde adalet ilkesinin daha uygulanabilir olmasını sağlayacaktır.
Yararlanılan Kaynaklar
TUNCER, Erol, (2017), “Çok Partili Dönemde Seçimler ve Seçim Sistemleri”, http://www.tesav.org.tr/wp-content/uploads/2017/04/CokPartiliDonemdeSecimlerveSecimSistemleri.pdf
TÜRK, Hikmet Sami, (2006), “Seçim, Seçim Sistemleri ve Anayasal Tercih”, Anayasa Yargısı Dergisi, S. 23, ss. 75-112
Yüksek Seçim Kurulu, Seçim Bilişim Sistemi (SEÇSİS) Verileri
298 sayılı “Seçimlerin Temel Hükümleri ve Seçmen Kütükleri Hakkında Kanun İle Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun Teklifi”, Resmi Gazete: 16.03.2018 / 30362
2972 sayılı “Mahalli İdareler ile Mahalle Muhtarlıkları ve İhtiyar Heyetleri Seçimi Hakkında Kanun”, Resmi Gazete: 18.01.1984/18285
1982 Anayasası
