ÖZET

Türk adına ilk kez Çin kaynaklarına rastlanır. Çin kaynaklarında ise Türk adının “miğfer” anlamına geldiği açıklanmaktadır. Uygur metinlerinde ise “güçlü”, “kuvvetli” olarak tanımlanır. Sosyolog ve edebiyatçılarımızdan Ziya Gökalp ise “nizam”, “düzen sahibi” anlamına geldiğini açıklamıştır.  Türklerin ilk anayurdu Orta Asya olarak kabul edilir. Coğrafi olarak Orta Asya Sibirya, Moğolistan, Çin, Hindistan, İran ve Kafkaslar’ı kapsamaktadır. Orta Asya’da Türkler, 751 Talas Savaşı öncesinde  İslamiyet’le tanışmadan önce göçebe bir yaşam biçimini benimsemişlerdir.  Bu göçlerin sebepleri sosyal ve ekonomik alandaki sebeplerden dolayı nüfusun fazlalaşması, kışların oldukça soğuk yazların ise oldukça kurak ve sıcak geçmesinden ötürü iklim koşullarının elverişsizliği olarak nitelendirilebilir. Siyasi nedenlerden dolayı ise Türk boyları arasındaki mücadeleler, hanedan üyeleri arasındaki taht kavgaları kapsar. Çünkü bu bir iç savaştır. Türk devletlerinin yıkılmasındaki temel sebeptir. Aynı zamanda Türkler, bağımsızlıklarına düşkün oldukları için bir devlet egemenliği altında yaşamaktansa farklı yerlere gidip yeni bir bağımsız devlet kurmayı tercih etmişlerdir.  Bu makalenin amacı ise, İslamiyet’ten önce Orta Asya’da kurulan Türk devlet ve toplulukları üzerinde çalışarak kurulan bu toplulukların tarihinden ve tarihteki öneminden bahsedecektir.

Giriş

Orta Asya’da Asya Hun, Avarlar,  1. ve 2. Göktürk Devleti, Uygurlar, Türgişler, Sibirler (Saburlar), Kırgızlar, Karluklar, gibi devletleri kurmuşlardır. Orta Asya’yı kendilerine anavatan olarak edinen Türkler, oradaki sert iklimle mücadele etmişlerdir. Bu sebepten ötürü ise atlı- göçebe yaşam biçimi benimsemişlerdir. Atı, hem savaşta hem de ticarette kullanmışlardır. Aynı zamanda Türkler, sadece hayvancılıkla uğraşmamış, zanaat ve demircilikle de ilgilenmişlerdir. Demircilikle ilgilenmelerinin sebepleri savaş kılıç, kalkan gibi aletleri yapmaları olarak kabul edilir. Zanaat alanında ise üretilen eserlerde at, koyun, keçi, kurt, gibi hayvan figürleri işlenmiştir. Ayrıca ülke yönetiminde “kut anlayış” sistemi hakimdi. Yani, ülke hanedan ve ailesinin ortak malı niteliğindedir (7). Devletin sorunlarının görüşüldüğü yer ise hükümdarın önderliğinde kurulan “kurultay” adı verilen yerde görüşülürdü. Ayrıca kurultaya katılan kişilere ise “toygun” adı verilirdi. Hükümdar “han”, “hakan” gibi isimler ile çağrılırdı. Ayrıca devleti ve hükümeti temsil eden, sancak, davul, taht gibi semboller kullanılmaktaydı. İslamiyet öncesi Türkleri Göktanrı inancını benimsemiştir. 751 Talas Savaşı’na kadar inançlarına devam etmişlerdir (11).

Asya Hun Devleti

Orta Asya’da kurulan ilk Türk devleti Asya Hun’dur. Milattan önce 3. yüzyıl ve milattan sonra 1. yüzyıl arası hüküm sürmüştür.  Aynı zamanda, Asya Hun Devleti Türk tarihinin bilinen en eski devletidir. Çin’i tarihte ilk kez vergi sistemine bağlayan devlet olarak bilinir. En ünlü hükümdarı ise Mete Han’dır. Türk tarihinde ilk kez bütün Türkleri bir bayrak altında toplayan ve Orta Asya’da teşkilatlı ilk Türk devletini kuran hükümdardır. Orduda onlu teşkilatı ve savaşlarda turan, hilal taktiğini geliştirmiştir. Metehan, Türk devlet yönetiminde “İkili Teşkilat” yada “Çifte Hükümdarlık” sistemini de ilk defa kurup uygulamıştır. Bu sisteme göre, ülke ikiye bölünmüştür. Ülkenin doğu kanadını hükümdar olan hakan oğlu “tigin” ile birlikte yönetirdi. Ülkenin batı kanadını ise hakanın kardeşi olan “yabgu” ünvanlı yönetici yönetirdi. Yabgu, merkeze bağlı olmak zorundadır.  İkili yada Çifte Hükümdarlık sisteminin uygulanmasının sebepleri ise; ülke sınırlarının geniş olması, ülke toprağının hanedanlığın ortak malı olması, güvenliği sağlamak, hanedan üyelerinin kavga etmelerini önlemek, yönetimde kolaylık sağlamaktır(3). Ülke topraklarının hanedan üyeleri arasında paylaştırılmasına “ülüş” adı verilir. İşte bu sistemden dolayı hanedan üyelerinin devlet yönetiminde yer alma hakkı bulunmaktadır. Bu sistemin bazı olumsuz yanları olmuştur. Bu olumsuz özelliklerden en önemlisi ise merkezi otoriteyi bozmasıdır. Bundan dolayı İslamiyet öncesi Türk devletlerinde  merkeziyetçilik anlayışı yani bir merkezden yönetim oldukça zayıftır. Bu sebepten devlet yönetiminde federal bir anlayış söz konusudur. Federal rejimde yöneticiler iç işlerinde serbest, dış işlerinde merkeze bağlıdırlar. Asya Hun Devleti; taht kavgaları, boylar arası mücadele, Çin’in böl ve yönet politikalarından dolayı yıkılmıştır. Yerine 1. Göktürk Devleti kurulmuştur. Asya Hun Devletinin en önemli özelliklerinden biri kurulan ilk Türk Devleti olması diğeri de yıkıldıktan sonra Hun kavimlerinin batıya göç etme neticesinde Kavimler Göçünü başlatmış olmalarıdır (12).

Göktürk Devleti

Orta Asya’da kurulan Asya Hunlardan sonra kurulan en büyük Türk devletidir. Devletin kurucusu Bubin Kağan’dır. Eski Tük devletlerinde aynı zamanda hükümdarlara han, hakan unvanları da verilirdi. Devletin başkenti Ötügen’dir. Ötügen, Asya Hun, 1. Göktürk ve 1. Göktürklere başkentlik yapmıştır. 1. Göktürk Devletinin Türk tarihindeki en önemli özelliği Türk adıyla kurulan ilk devlet olmasıdır. Göktürk Devleti Türk adını siyasi anlamda kullanan ilk devletidir. Göktürkler, İpek Ticaret Yolu üzerinde egemenlik sağlayabilmek için önce Akhun Devletine karşı İran’daki Sasani Devletiyle ittifak yapmıştır. Daha sonra Sasaniler’e karşı da Bizans’la ittifak yaptı. Bizans ile uygulanan ittifakın en önemli özelliği Orta Asya’daki bir Türk devletinin batıda yer alan bir devletle ilk kez ittifak kurmuş olmasıdır. Göktürk Devleti de, Asya Hun Devletinde olduğu gibi taht kavgaları, Çin’in baskısı ve boylar arası kargaşadan dolayı yıkılmıştır. Yerine 2. Göktürk Devleti kurulmuştur. 2. Göktürk Devleti, Orta Asya’da kurulan bir diğer Türk devletidir. Bağımsızlık Savaşı’ndan sonra kurulmuştur. Bağımsızlık Savaşı, Çin’e karşı verilmiştir. Devletin kurucusu Kutluk Han’dır. Bundan dolayı da “Kutluk Devleti” olarak da Göktürkler anılmaktadır. Kutluk Han, devleti kurduğundan devlet kuran anlamına gelen “ilteriş” unvanını da almıştır. 2. Göktürk Devletinin Türk tarihinde en önemli özelliği, ilk Türk alfabesi olan Göktürk yada Orhun alfabesini kullanmış olmalarıdır. Türklerin kendilerine özgü ilk alfabesi Göktürk alfabesidir.