ÖZET
Günümüzde iktisadın anlaşılması, açıklanması ve örneklenmesi için çoğu zaman matematik ve dolayısıyla matematiksel modellemeler kullanılmaktadır. Bu modellemelerde belirlenmiş kalıplarla açıklanan teoriler insanın ‘rasyonel’ bir varlık olduğu düşüncesi ile kurgulanmıştır ve davranışları açıklanmaya çalışılmıştır. Peki gerçek yaşamda insanlar rasyonel varlıklar mıdır? Ve insanın her davranışı matematik yardımı ile açıklanabilir mi? Bu makalede bu sorulara yanıt bulunmaya çalışılacaktır.
Anahtar Kelimeler: İnsan, Toplum, Psikoloji, Rasyonilite, İktisat.
GİRİŞ
İktisadın salt matematik ile açıklanamama durumu beraberinde iktisadın bazı başka bilim dallarından yardım alma zorunluluğunu ortaya koymuştur. Bu durum iktisadın; psikoloji, sosyoloji ve antropoloji gibi bilim dallarıyla sıkı dost haline gelmesini sağlamıştır. İnsan davranışlarının anlaşılmasının ve sonuçlarının yorumlanmasının zorluğu, rasyonelite kavramının açıklanmasında sistematik olarak bazı sapmaların görülmesi son yıllarda çok fazla üzerinde kafa yorulan yeni bir iktisadi yaklaşımı ortaya çıkarmıştır. Davranışsal iktisat olarak adlandırılan bu yeni iktisadi alan psikolojik unsurlarla iktisadı inceleyen bir alandır.
Davranışsal iktisadı Colin F. Camerer ve George Loewenstein çok güzel birtanımla açıklar. Onlara göre davranışsal iktisat; özünde inanç olan ve gerçekliğiartıran psikolojik temellere dayalı ekonomik bir analizle, saha olaylarında daha iyitahmin yaparken teorik bakış açısı oluşturan ve daha iyi düşündüren bir politikadır (Camerer, Loewenstein,2002:2). Birçok teorisyen artık sadece matematikle açıklanmayan analizlerin yer alması gerektiğine inanmaktadır.Egemen iktisat görüşlerine karşıt olan disiplinlerarası analizi içeren iktisat dalları 2002 yılında Nobel Ödülü alan teorisyenlerin çalışma alanıdır. Daniel Kahneman,karar verme ve belirsizlik konularında psikolojik araştırma kavrayışının ekonomik bilimlere dahil edilmesi hususundaki çalışması için, Vernon L. Smith ise, ampirik ekonomi analizinde, alternatif piyasa mekanizmalarında kullanılacak laboratuar deneylerini araç olarak geliştirdiği için ödül almıştır (Can, 2012:93).
2017 yılında Nobel Sveriges Rijksbank Ödülü’nü Chicago Üniversitesi ekonomistlerinden Richard H. Thaler kazandı. En ünlü eseri “Dürtme(Nudge)” yi Cass R. Sustein ile yazmış kitap dilimize de çevrilmiştir. Thaler’e ödül veren akademiden yapılan açıklamada ‘Thaler, psikolojik varsayımları ekonomik karar alma analizleriyle birleştirdi… davranışsal iktisat kuramı olarak adlandırılan, bugün iktisat araştırmalarını ve siyasalarını derin biçimde etkileyen yeni ve giderek genişleyen bir çalışma alanı yarattığı’ kaydedildi (Baş, 2017:2). Bireylerin tüketim alternatierini değiştirmeden, aldıkları kararı değiştirmeye yarayabilecek kısa bilgi notlarına “dürtme” adı veriliyor. Bu yaklaşım, pazarlama uzmanları için muhtemelen yeni bir şey değil, iktisatçılar için ise yatları değiştirmeden insan davranışını değiştirme olgusu görece yeni. Kolay anlaşılabilir mesajlar, bazı bireylerin elektrik veya su tüketimi davranışlarını değiştirebiliyor, fakat bazıları için bu tip dürtmeler etkili olmayabiliyor (Akyazı, 2017:2).
SONUÇ
Gerek Kahneman ve Smith gerekse Thaler davranışsal iktisada yaptıkları büyük katkılar ile ana iktisadın “homo economicus” un rasyonel olması durumunu sorgulayarak iktisada yepyeni pencereler açmıştır. İnsan psikolojisinin geriye atıldığı iktisadi teoriler artık yerini davranış analizi temelli analizlere bırakmıştır. Davranışsal iktisat teorisyenleri, insan faktörünü ön plana çıkarmaya uğraşırken,insana has olan motivasyon, mutluluk, korku, riskten kaçınma gibi duyguların ekonomik kararları nasıl şekillendirebileceğini incelemektedirler. Gözlemlere ve deneylere dayanarak yapılan bu incelemeler, son yıllarda daha çok dikkat çekerken egemen olan iktisadi görüşün güvenirliliğinin ve yeterliliğinin sorgulanmasına neden olmaktadır (Can, 2012:98).
KAYNAKÇA
Akyazı, Pınar E. ““Dürtülen” İnsan Daha Az Elektrik Harcar Mı ? Ya da 2017 Nobel Ekonomi Ödülü Niye Yine Bir Davranışsal İktisatçıya Verildi?”,iklimadaleti.org,1-3,2017.
Baş, M. “2017 Nobel İktisat Ödülü ve Richard H.Thaler”, Aydınlık Gazetesi, 2017.
Camerer, Colin F. & George Loewenstein. “Behavioral Economics: Past,
Present, Future”, California Institute of Technology, Division of Humanities and
Social Sciences. 2002, 1-61.
Can, Y., “İktisatta Psikolojik İnsan Faktörü: Davranışsal İktisat”, Hukuk ve İktisat Araştırmaları Dergisi,4-2, 2012, 91-98.
