18. YY Osmanlısında Erdelli Bir Aydın: İbrahim Müteferrika
Bugünkü Romanya’nın batı ve orta bölgelerine o dönemde Erdel deniyordu ve Erdel, Batı dünyası ile sıkı ilişkiler içerisinde idi. Müteferrika, Erdelli bir Katolikti. Bu dönemde Erdel bölgesinde farklı dini inançlara karşı tevazu gösterilmiyordu. Müteferrika da tevhidi savunarak teslis inancını reddediyordu. Bu nedenle inancını özgürce yaşayabilmek için Osmanlı’ya göç etti, oturma ve çalşma izni için de din değiştirmek durumunda kaldı. Dönem, aynı zamanda Osmanlı’da Lale Devri ile birlikte gelen reformist çabalara şahit olmaktadır. Nevşehirli Damat İbrahim Paşa Batıdaki yenilikleri takip etmek amacı ile yurtdışına elçiler yollamaktadır. Bu elçilerden biri de Yirmi sekiz Mehmet Çelebi’dir. Oğlu Mehmed Said Efendi de dîvan katibi olarak Avrupa’ya gitmiştir ve burada matbaanın önemini idrak etmiştir. Özellikle Fransa olmak üzere Batı ile temas Osmanlı’nın değişen ve dönüşen yüzünü göstermektedir. İbrahim Müteferrika tam da bu dönemde Osmanlıda kurduğu matbaa ile şöhret kazanacaktır.
1724 yılında Mehmed Said Efendi ve İbrahim Müteferrika ortak olurlar. Sadrazama bir risale sunarlar. Elyazmalarının yangınlarda kül olduğunu, yağmalarda yok olduğunu, hattatların hatalarını söylemişler ve bir matbaa açmak için izin istemişlerdir. Padişah I. Mahmud’dan izin gelmesi ile Şeyhülislam Abdullah Efendi bir fetva verir ve ilk kitaplarını basarlar. Basım işi öylesine ciddiye alınmıştır ki düzeltmen (redaktör) kadrosu kadılardan oluşturulmuştur. Herhangi bir hata ve sonucunda problem yaşanmaması için de Kur’an-ı Kerim ve dîni kitapların basımı yasaklanmıştır.
Öğrenciler tarafından çokça aranan bir kitap olan Vankulu Lügatı 1729 yılında basıldı. Bu matbaa tarafından basılan ilk kitaptır. Sonrasında Katip Çelebi’nin Deniz Savaşları kitabı basılmıştır. Böylece sözlük, tarih, coğrafya gibi alanlarda kitaplar basılmıştır ancak matbaa yalnızca 17 kitap basımı yapabilmiştir. Okuma-yazma oranının düşük olması, aydın olan kesimin yalnızca üst tabakadan olması, basım maliyetlerinin yüksekliği vb. nedenlerle yeterli talep oluşamıyor ve matbaa kapanmak zorunda kalıyor. Çeşitli el değiştirmelerle beraber (devlet ricalinde ya da özel müteşebbisler tarafından) matbaa 1794 yılına kadar varlığını sürdürdü ve yekûn 23 eser basıldı. Fiilen çalışma süresi ise 18 yılla sınırlı kaldı. (Sonraki gelişmeleri incelemek isteyenlere Kemal Beydilli ve Selim N. Gerçek hocaların çalışmaları tavsiye olunur.)
Aydınlanma hareketinin yegâne kurumlarından olan matbaa macerasının Osmanlı’da kısa sürmesinin nedenlerini yukarıda kısaca açıklamaya çalıştık. Toplumsal bir talep oluşmadan yapılmaya çalışılan reformlar hep yüzeysel kalacaktır ve toplumun tümüne sirayet edemeyecektir. Bununla beraber burada üzerinde durulması gereken nokta matbaanın yanında İbrahim Müteferrika’nın aydın kişiliğidir. 1731 yılında padişah I. Mahmud’a bir takrir sunan Müteferrika, Hollandayı örnek göstererek demokrasiyi savunur. Dönemin koşulları itibariyle şaşırtıcı biçimde ‘’yönetimin tanrıdan değil, akıl ile olacağını’’ savunur. Bilime, coğrafyaya dikkat edilmesi gerektiğini söyleyen Müteferrika, Batının geldiği noktayı göstererek reform yapılması gerektiğini söyler. Harita basmak ile uğraşan Müteferrika ayrıca Risale-i İslamiyye adıyla bir eser yayınlar. Eski bir Hristiyan olan Müteferrika’nın İslamiyet konusunda da ne kadar bilgili olduğunu buradan görebiliriz. Ayrıca Nizam-ı Cedid kelimesini ilk kullanan kişi de Müteferrika’dır.( Yeni Düzen anlamına gelen kelime yeni Osmanlı ordusunun ismi olacaktır.)
18. yy ile birlikte Osmanlı’da ıslah çabaları geçmişe bakarak değil, yüzünü Batıya dönerek gerçekleşmeye başlamıştır. Gelişmelerin ve değişimlerin başlangıç noktası diyebileceğimiz Lale Devrinin tarihimizde önemi büyüktür. Bu dönemde Osmanlı’da matbaa açılmış, elçiler aracılığı ile Batı ile ekonomik ve kültürel temaslar başlamıştır. İbrahim Müteferrika da Lale Devri aydınlarındandır. Osmanlı aydınlanma tarihinde yeri ve önemi büyük olan bir şahsiyettir.
KAYNAKÇA
1- Afyoncu, Erhan, TDV İslam Ansiklopedisi, C:21, s: 327-28
2- Berkes, Niyazi, ”İlk Türk Matbaasının Kurucusunun Dini ve Fikri Kimliği”, Belleten, S: 104, 1962
3- Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Doğu-Batı Yay, 1978
4- İnuğur, M. Nuri, Basın ve Yayın Tarihi, Çağlayan Ktb. 1982
Not: Görsel http://www.yaraticihayat.com/2013/11/turk-buyukleri-ibrahim-muteferrika.html adresinden alınmıştır.
